Silicium, ook wel kiezel en in het Engels silica genoemd, is een in diverse verbindingen veelvoorkomend mineraal op aarde. Het zit zowel in gesteenten als in levende organismen. Planten hebben het bijvoorbeeld nodig voor de opbouw van hun celwanden. Ook in het menselijk lichaam komt het in hoge concentraties voor, zoals in de huid, in botten, kraakbeen, pezen en spieren, in haren en nagels, maar ook in de bloedvaten, in slijmvliezen en organen als nieren, longen en lever. We krijgen het binnen via granen als haver, en gierst, bananen en rozijnen, bonen en linzen en zelfs via het drinkwater.
In de natuur komt vrije, ongebonden silicium niet voor, maar altijd in een verbinding met een andere stof. Je kent vast de kleine zakjes silicium die tegenwoordig worden mee verpakt in schoenen, kleding en andere producten. Dat wordt gedaan om eventueel vocht te absorberen, zodat het product niet door vocht wordt aangetast.
Gehydrateerde silicium is een vorm van silicium dioxide, waar juist al een bepaalde hoeveelheid watermoleculen aan gebonden zijn. Deze verbinding staat bekend als kiezelzuur, dat in de natuur gevonden in de edelsteen opaal en in de celwanden van diatomeeën of kiezelwieren, eencellige algen met een exoskelet van silicium dioxide.
Met silicium dioxide, oftewel gehydrateerde silicium, kun je goed polijsten. Zo komt het terecht in tandpasta. In de 18e eeuw poetste men de tanden met tandpoeder, een mengsel van diatomeeënaarde en krijt. Diatomeeënaarde is een in een ver verleden afgezet slik met daarin de exoskeletjes van de kiezelwieren. Dit is dus een vorm van silicium dioxide die kant en klaar in de natuur wordt gevonden. Tegenwoordig wordt silicium dioxide of silica in laboratoria geproduceerd en behalve in tandpasta onder meer gebruikt in de voedingsindustrie.
In tandpasta worden behalve gehydrateerde silicium ook calciumcarbonaat, dicalcium fosfaat dihydraat (DCPD), calcium pyrofosfaat, aluminiumoxide, perliet en natriumbicarbonaat (zuiveringszout) gebruikt als schuurmiddelen.
Waarom moet tandpasta schuren?
Al ver voor het gebruik van natuurlijke silicium dioxide om je tanden te poetsen wist men dat het middel om je gebit te reinigen in een bepaalde mate moet schuren. De oude Egyptenaren gebruikten een tandpoeder van onder andere as en gemalen eierschalen en ook zout, klei en kalk werden in het verre verleden gebruikt. Aangezien de uitvinding van de tandenborstel nog eeuwen op zich liet wachten, werd de polijstende poeder met een vinger op het gebit gewreven.
Het doel van je tanden poetsen is immers tandplak verwijderen en daarvoor moet het gebruikte reinigingsmiddel schuren. Hoewel wij tegenwoordig geen vinger met poeder maar tandpasta en een tandenborstel gebruiken, geldt dat principe nog steeds.
Onze moderne smeuïge tandpasta bestaat dan ook voor 20 tot 50% uit schuurmiddel. Dit is in feite het belangrijkste ingrediënt voor tandpasta, dat werkt volgens een proces dat abrasie wordt genoemd, mechanische schuring. Schuurmiddelen (abrasieven) worden vandaag de dag kunstmatig geproduceerd. De grootte en de vorm van de deeltjes is daardoor veel beter te controleren vergeleken met de natuurlijke diatomeeënaarde of de fijngestampte eierschalen uit de oudheid.
Die controle is belangrijk omdat er bij te hard schuren niet alleen tandplak wordt verwijderd, maar ook een laagje tandglazuur. De abrasieven in tandpasta zijn echter zo afgestemd dat ze precies voldoende schuren om de zachte tandplak te verwijderen, maar niet zoveel dat ook het tandglazuur eraan gaat.
Zowel silicium als calciumcarbonaat hebben een hardheidswaarde die tussen die van dentine (tandbeen) en tandglazuur inzit. Behalve de stof zelf, is ook de vorm van de schurende deeltjes bepalend. Die kan variëren van ronde gladde deeltjes tot scherpe hoekige deeltjes. De laatste zijn uiteraard abrasiever dan de eerstgenoemde, ze schuren harder. Daarnaast zijn ook de grootte en de concentratie, de hoeveelheid deeltjes, van belang.
De RDA-waarde van tandpasta
De controle op de polijstende werking van tandpasta is zo uitgekristalliseerd, dat er een heel systeem voor is ontwikkeld. Dat is de zogenaamde RDA-waarde of Relative Dentin Abrasivity. Door middel van laboratoriumonderzoek wordt bepaald hoeveel dentine een tandpasta afslijt bij bepaalde testmethoden. Hierbij moeten we de kanttekening plaatsen dat de RDA-waarde niet op tandglazuur wordt getest, maar op het zachter dentine. De reden hiervoor is dat de schuurmiddelen in tandpasta het glazuur niet meetbaar slijten. Het tandglazuur is namelijk harder dan een in tandpasta verwerkt abrasief als silicium dioxide.
Het harde glazuur op je tanden beschermt het zachtere dentine. Alleen al daarom is de RDA-waarde niet meer dan een indicator en geen exacte voorspeller van de mate van slijtage aan het gebit die de tandpasta kan veroorzaken.
Desondanks is er wel een indeling gemaakt van laag abrasief (0 tot 70), gemiddeld abrasief (71 t/m 99), abrasief (101 t/m 150) tot hoog abrasief (151 of meer). Een RDA-waarde van 250 is in Europa het toegestane maximum in tandpasta.
Er wordt wel eens geopperd dat de RDA-waarde op de verpakking zou moeten staan. Toch is dat maar zeer de vraag. Om te beginnen poets je je tandglazuur, waarop men niet eens slijtage kan meten op de RDA-schaal. Met het dentine (tandbeen) waarop men de RDA-waarde bepaalt, komt je tandpasta als het goed is helemaal niet in aanraking.
Dan zijn er nog tal van andere factoren, die veel bepalender zijn voor de slijtage van je tandglazuur. Met name de manier waarop je je tanden poetst, de kracht die je daarbij zet en het type tandenborstel. Zelfs de hoeveelheid speeksel en de zuurgraad daarvan heeft een grote invloed op het al dan niet afslijten van je glazuur tijdens het tanden poetsen.
Hoewel de RDA-waarde dus niet op de verpakking vermeld staat, kun je gemakkelijk zelf een inschatting maken. Tandpasta’s tegen gevoelige tanden zitten altijd in het lage segment, terwijl tandpasta’s voor witte tanden en tegen tandsteen gemiddeld abrasief of zelfs abrasief zijn.
Tandplak verwijderen is het hoofddoel is van je tanden poetsen. Door tandplak te verwijderen rem je de vorming van tandsteen af. Daarmee voorkom je cariës (gaatjes) en tandvleesontstekingen. Tandpasta moet daarvoor nu eenmaal een beetje schuren, oftewel in zekere mate abrasief zijn.
Wanneer moet je oppassen met abrasieve tandpasta?
Vooral met betrekking tot geactiveerde houtskool, dat in de mode kwam omdat het goed schuurt en daarmee helpt je tanden witter te maken, werd nogal eens gewaarschuwd tegen tandpasta met schuurmiddelen. Maar zoals we hierboven hebben gezien: schuurmiddel in tandpasta is geen overbodige, schadelijke toevoeging maar noodzakelijk om tandplak effectief te verwijderen. Normaal gesproken hoef je je dus niet druk te maken over de RDA-waarde van je tandpasta, die altijd laag genoeg is om je tandglazuur niet ook weg te schuren.
Als je echter last hebt van ernstige erosieve gebitsslijtage, gevoelige tanden of blootliggende tandhalzen geldt hier wellicht een uitzondering. Dan kun je beter niet kiezen voor een tandpasta die tandplak extra goed verwijdert of die gericht is op het witter maken van je tanden.
Kies voor tandpasta die speciaal geschikt is voor gevoelige tanden en schenk aandacht aan de andere factoren die het glazuur doen slijten. Zoals de grootte en de textuur van de borstelharen van je tandenborstel, frequentie en duur van het tanden poetsen, de kracht die je daarbij zet, de poetssnelheid of slagen per minuut ingeval van een elektrische tandenborstel en of je wel of geen voldoende speeksel in je mond hebt. Vraag je tandarts om advies hierbij-
Wat je in ieder geval nooit moet doen is je tanden poetsen na het eten of drinken van fruit, vruchtensap, frisdrank of andere zure dranken of gerechten. Zuur maakt het tandglazuur tijdelijk zwakker, waardoor je het veel harder slijt. Zelfs een gezond gebit met een dikke laag glazuur kan daar op de lange duur niet tegen.
Wil je meer weten over gehydrateerde silicium, schuurmiddelen in tandpasta en de RDA-waarde?
Er zijn hierover diverse onderzoeken gepubliceerd:
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20307624/
Hier een artikel over waarom de RDA-waarde niet op de verpakking hoeft te staan en wanneer je je wel zorgen moet maken over een te hoge abrasie werking:
