Xerostomie; wat is het?
Geschreven door Lieneke, mondhygiënist van het jaar 2013
Onze spuug vinden we vaak smerig, maar het is je smeermiddel. We hebben het vast allemaal wel eens meegemaakt. De spanning stijgt en ineens zit je tong zowat vast aan je gehemelte. Je wil wel wat zeggen, maar het lukt niet. Ineens besef je je hoe belangrijk speeksel is. Onze kinderen die snappen het: die spelen graag met slijm! Wat is speeksel nu eigenlijk en wat als je last hebt van een droge mond?
Wat is speeksel?
Speeksel is een waterig goedje in je mond. Soms is het wat dikker (muceus) en soms is het wat dunner (sereus). Je lichaam regelt dit doorgaans allemaal prima. Het geeft je precies wat je nodig hebt. Vanuit allerlei kanten wordt je mond bevochtigd. We kennen hoofdspeekselklieren en daarnaast nog ontelbare kleine speekselkliertjes. De grootste speekselklieren liggen onder je tong en bij je oren/wangen. Op je gehemelte en ook aan de binnenkant van lippen zitten kleine speekselkliertjes. Soms raken ze verstopt, zeker bij rokers, en kan je een bobbeltje voelen. Dat gaat soms vanzelf weg en soms ook niet. Zo niet, dan kan de kaakchirurg het ‘pellen’.
Kampioen in slikken
Per dag maken we een liter tot anderhalve liter speeksel aan. We moeten slikken om dit weer weg te werken. Een handeling waar we totaal niet bij stilstaan terwijl het echt een moeilijke handeling is. We slikken 3000 keer per dag. Als je keelpijn hebt, is er vaak een verhoogd slikreflex en doet het slikken pijn. Dan pas heb je door hoe vaak je slikt. Zouden we niet of te weinig slikken, dan zou je gaan kwijlen. Baby’s zijn nog geen ster in slikken en daarom lekken zij vaak speeksel.
Ook ouderen kunnen hier last van krijgen. Het komt ook voor bij bepaalde medicijnen, de ziekte van Parkinson, na een beroerte of hersenbloeding en schildklierproblemen. Ook andere ziekten waarbij spieren zijn betrokken kan kwijlen veroorzaken, zoals ALS en Huntington. En gek genoeg, kan het juist bij een droge mond ook voorkomen. Goed kunnen slikken is niet alleen nodig om niet te kwijlen, maar ook om goed te eten. Als je niet goed kunt slikken, loop je risico op gewichtsverlies omdat je vanzelf langzamer en minder eet. Je loopt risico op verslikken en etensresten blijven eenvoudiger achter in je mond.
De goocheltruc van speeksel
Speeksel heb je niet alleen nodig om je voedsel door te kunnen slikken. Als je kauwt wordt je eten klein gemaakt en vermengd met speeksel. Door het speeksel glijdt het makkelijker door je keel. Daarnaast zit er in speeksel een stofje, amylase genaamd. Dit is een enzym en dat breekt voeding af tot een verteringsproduct. Amylase breekt zetmeel af tot een eenvoudige suiker. Zetmeel bestaat uit koolhydraten, lange ketens van glucose.
Deze lange keten wordt omgezet tot de korte suiker, glucose, om energie vrij te maken. Een gedeelte van deze omzetting wordt in de mond al gedaan. Bacteriën in de mond houden erg van korte suikers en ook zij kennen een soort spijsvertering. Een restproduct hiervan is zuur. De bacteriën scheiden dit zuur uit en zo ontstaat er een zuurstoot (demineralisatie). Als je vaak een zuurstoot hebt, krijg je vlot gaatjes. Toch is speeksel ook goed voor de mondgezondheid.
Speeksel is je vriend
Speeksel bevat de stof mucine. Mucine bevochtigt de mond en bedekt de binnenkant ervan, waardoor het slijmvlies wordt beschermd. Op deze wijze wordt de mond vochtig gehouden door speeksel, wat het spreken en slikken vergemakkelijkt. Afgezien van de spijsvertering heeft speeksel ook als functie om de mond schoon te houden. Het speeksel speelt op verschillende manieren een rol bij de bestrijding van de bacteriën. Speeksel zorgt voor een continue stroom en zo worden vele bacteriën en voedseldeeltjes die in de mond aanwezig zijn, uitgewassen. Speeksel bevat het enzym lysozym dat bacteriën aanvalt en doodt.
Ook bevat speeksel chemische stoffen (bijv. thiocyanaationen) en verdedigende eiwitten (immunoglobulinen) die bacteriën vernietigen. Bovendien heeft speeksel een bufferende werking. Op het moment dat er zuur in de mond komt, kan het speeksel de mond weer naar een hogere pH brengen.
Bovendien is dit speeksel rijk aan calcium. Calcium speelt een belangrijke rol bij de bescherming van het glazuur, dat bijna alleen uit calciumfosfaat bestaat. Kleine defecten in glazuur worden hersteld doordat calcium- en fosfaationen uit het speeksel in het kristalrooster worden ingebouwd (remineralisatie). Speeksel helpt dus enorm in het zelfreinigend vermogen van de mond.
Waar komt een droge mond door?
Een keer een droge mond hebben wel allemaal wel eens. Bijvoorbeeld in een stresssituatie. Sommige mensen krijgen langdurig last van een droge mond. Verminderd speekselvloed noemen we hyposalie. Het gevoel van een herhaaldelijk droge mond noemen we xerostomie. Het hebben van xerostomie is erg naar. Het ontstaat heel vaak door medicatie, bijvoorbeeld door antidepressiva.
Ook bij bepaalde ziektes kan de mond regelmatig te droog zijn, bijvoorbeeld bij diabetes. Een diabeet kan aan een droge mond herkennen dat hij een hyperglycemie heeft; een teveel aan suiker in het bloed. Omdat speeksel een belangrijke factor is voor de mondgezondheid, loopt men met xerostomie meer risico op problemen.
Een hele goede mondhygiene is dus van belang. Zonder de juiste adviezen kunnen er zweren en schimmelinfecties ontstaan. Dit kan extra toegang geven voor bacteriën naar de rest van het lichaam.
Voor mensen die chemo ondergaan is het belangrijk dat zij deze tijd zo gerieflijk mogelijk doorstaan. Voordat de kuur wordt gestart, moeten zij vaak naar de mondhygiënist. Dit geldt ook bij bestraling in het hoofd-halsgebied. Ook het Syndroom van Sjögren is berucht om de droge mond. Ook deze mensen hebben de hulp van de mondhygienist regelmatig nodig.
De oplossing
Een droge mond hebben, is al heel vervelend. Helaas gaat een droge mond ook vaak gepaard met een slechte adem, veel gaatjes krijgen, snelle tandsteenvorming, ontstekingen en slecht helende wondjes. Je tong plakt aan je gehemelte waardoor je moeilijk praat. Je mond voelt niet fris en het lijkt wel alsof je elk klein dingetje in je mond kan voelen. Je eten smaakt ook minder lekker en je kunt er ’s nachts van wakker worden. Een glaasje water helpt dan wel even, maar van al dat drinken moet je weer veel naar de wc waardoor je weer wakker wordt.
Om je mond zo schoon en fris mogelijk te krijgen en te houden, ga je naar de mondhygiënist. Die kan je helpen om gaatjes en ontstekingen tegen te gaan. Bovendien wordt dan je mond weer op en top schoon gemaakt. Daarnaast worden er adviezen op maat gegeven over hoe je je mond vochtig kunt houden.
Dat kan door te proberen om je speekselvloed te stimuleren, bijvoorbeeld door aan iets lekkers te denken of suikervrije snoepjes te kauwen. Je eigen speeksel is natuurlijk het beste, maar stimuleren wil niet altijd lukken. Ter gerief en bescherming bestaan er talrijke droge-mond-producten zoals onder andere een droge mond gel.
Wat er precies voor je werkt, is heel persoonlijk. De een wil graag een smaakje, de ander juist niet. Veel mensen weten niet van het bestaan af en zijn erg dankbaar als ze iets vinden waardoor ze weer lekker kunnen doorslapen. Dus ken je iemand die veel medicatie neemt of ziek is? Vraag eens of ze een droge mond ervaren en geef aan dat ze geholpen kunnen worden. Vaak is de mogelijkheid hebben om te genieten van eten en een om een praatje maken juist zo belangrijk voor deze mensen.
